Konsiliasaun entre Timor-Leste no Australia

Australia nia Deklarasaun Abertura

29 Augusto 2016

 

Click here for English

 

Introdusaun husi Senor Gary Quinlan, Australia

Onra ida mai hau ohin atu bele aprezenta Australia nia Deklarasaun Abertura ba Komisaun. Iha diskursu ida ne’e hau sei foti kuotas husi dokumentus sira ne’ebe hau sei fo sai ba Komisaun no kolega sira husi Timor tuir regulamentu ne’ebe iha tiha ona.

Ami rekoñese tebes signifikadu istoriku tanba ida ne’e mak ba dahuluk Aneksu V prosesu konsiliasaun hetan mahon husi konvensaun ONU lei ba Tasi okos no ami sorti tebes atu hetan Komisaun eminente no esperiensia no ami fiar katak Komisaun sei esforsa atu fornese argumentus ba parte rua hodi konsidera ho kuida saida mak sira jere atu simu.

Deklarasaun hirak ne’e, los duni, fo sai direitamente husi televizaun, no ba sira ne’ebe hare prosesu ne’e, hau senti ne’e importante tanba ami kualia momos deit konaba isu komplikadu ne’ebe ema hotu involve.

Australia sei fo detallus liu tan konaba argumentu hirak ne’e ba ita hotu atu bele rona iha tempu oin mai, maibe molok kontinua, atu toma atensaun deit katak, hanesan ita hotu hatene, ita hotu kontesta kompetensia husi Komisaun.

Australia nia vizaun mak; agora dadaun laiha baze propiu ida ne’ebe mak dehan Timor-Leste iha direitu ida atu reklama kazu ida ne’e. 

Ho lalaok ida ne’e, Timor-Leste viola komitmentu husi tratadu hirak ne’ebe ita hala’o  tiha ona hamutuk, ne’ebe ita hotu hatene ho naran CMATS—tratadu ne’e nasaun rua komete tiha ona uluk katak sei lalori prosedimentu hodi kontra malu iha fronteira maritima.

Objeksaun ida ne’e, hakarak hatete deit katak, la iha motivasaun politiku, ka politiku ne’ebe ho formalismu legal, no liliu laos tanba fallansu iha akordu ho Timor-Leste iha termus ba aspetu importante ne’ebe Timor-Leste merese hetan.

Iha prinsipiu barak mak fo motivasaun ba objeksaun husi Australia: Ami hanoin katak Timor-Leste lapersiza konsiliasaun kompulsariu iha nia esforsu atu abandona komitmentu no tratadu ne’ebe halo tiha ona.

Ohin dader Timor-Leste mensiona pontus importante balun ne’ebe ami kobre iha ami nia  Deklarasaun Aberta no sei hato’o iha loron hirak tuir mai , maibe iha pontu ida importante mak hau hakarak hato’o agora.

Timor-Leste kualia bebeik konaba alegadu espinoajem husi Australia. Timor-Leste lori tiha ona arbitrajem ketak ida ne’ebe reklama katak CMATS ne’e invalidu bazeia ba razaun ida ne’e.

Australia lasimu Timor-Leste nia reklamasaun, no Australia defende validade husi tratadu CMATS iha prosedimentu hirak ne’e.

Sei la apropriadu wainhira prejudika nia rezultadu, ka husu ba Komisaun ida ne’e atu trata Timor-Leste nia alegasaun ida ne’e hanesan faktus.

Ida ne’e laos forum ida atu hato’o alegasaun hirak ne’e. Alegasaun hirak ne’e hetan hela ezaminasaun iha forum seluk, ne’ebe kesi metin ho regulamentus forte no hau sei respeitu regulamentu hirak ne’e.

Agora hau atu foka liu ba disputa atual. Los duni, buat sira seluk tuir mai fali laiha prejudikasaun ba ami nia pozisaun sobre kompetense. 

Klaro katak iha diferensia entre Australia no Timor-Leste iha sira nia opinaun konaba pozisaun sobre fronteira maritima nia liña iha Tasi Timor signifikadu tebes. Disputa ne’e laos buat foun ida. Disputa ne’e existe desde 2002.

Timor-Leste ho Australia koko tiha ona atu halo akordu konaba fronteira maritima iha 2003 no 2004 maibe lakonsege atu hala’o.

Iha kontrariu ho saida mak kualia tiha ona dehan Australia fo presaun ba Timor-Leste atu asina CMATS, faktus ida katak Timor-Leste rasik maka fo proposta atu adia delimitasaun fronteira ho hanoin katak ida ne’e mak “solusaun kreativu”

Australia iha inisiu hakarak solusaun kreativu ne’e atu inklui mos delimitasaun fronteiras.

Timor-Leste momentu ne’eba fo resposta negativa, no akordu ne’e dada to 2006 iha tratadu CMATS inklui adiamentu ba negosiasaun fronteira no komitmentu atu lafoti asaun legal konaba fronteira maritima.

Uluk Timor-Leste fo suporta masimu ba CMATS.

Iha intervista ida ho media iha 2006, Timor-Leste nia Primeiru Ministru Alkatiri hatutan katak Australia ho Timor-Leste “hetan tiha ona meius kreativu ne’ebe fo benefisiu ba ema nain rua” no ho ida ne’e “Timor benefisiu liu duke Australia”.[1]  

S.E Xanana Gusmao, mementu nebá hanesan Prezidente Timor-Leste, fo mos nia aprovasaun Prezindensial atu ratifika Tratadu CMATS.  [2]Maibe ita hotu ohin iha ne’e tanba Timor-Leste hakarak akordu ne’ebe diferenti.

Australia nia pozisaun mak Komisaun labele ignora tratadu ne’ebe iha tena simplesmente tanba parte ida mudifika sira nia hanoin. Tratadu tolu ne’ebe sai fundasaun ba Tasi Timor negosia tiha ona tinan balun liu ba no reprezenta saida mak ami fiar hanesan desizaun ne’ebe razoavel, no kokorda mos ho nia rezultadu sira.

Iha tratadu Tasi Timor nia mahon, Timor-Leste iha direitu ba pursentu 90 husi rekursu iha ita nia dezenvolvimentu zona konzunta.

La’o sai tiha husi komitmentu sira ba tratadu hirak ne’e karik sei sai mos hanesan kontradisaun ida ba objetivu nebe sira hakarak –fornese kontestu ne’ebe stavel ba dezenvolvimentu rekursu konzunta.

Saida mak Timor-Leste sujere karik sei sai hanesan estragu ida ba reputasaun parte rua nian, atu fornese no asegura environemntu investimentu ne’ebe stabil no seguru iha Tasi Timor.

Alemde ne’e, agora dadaun mundu global hasoru hela dezafius bo’ot iha area haktuir ordem no regulasaun, importante tebes ba nasaun sira atu kaer metin tratadu sira ho komitmentu.

Terminasaun ba CMATS, sei nakloke ba parte rua, no Timor-Leste hateten ona ohin dader katak aranjamentu CMATS sei kontinua, maibe Australia sei la-suporta ninia terminasaun no ami sei la-hapara rasik.

Ami fiar katak Akordu Marítima (CMATS) no tratadu seluk iha area Tasi Timor, hanesan hau temi tena razoavel, no konkorda ho nia rezultadu sira.

Akordu sira-ne’e mak dalan diak liu hodi hetan solusaun ba disputa fronteira ne’ebé dada-naruk. Akordu sira ne’e konsistensia ho UNCLOS. Akordu hirak ne’e lori ona benefisiu bo’ot ba parte rua no akordu hirak ne’e bele kontinua fo benefisiu nafatin.

Ami rekuñese katak Timor-Leste la-konkorda no ami simu no loke-an ba Timor-Leste atu termina akordu CMATS, maibe ami la-hanoin katak ida ne’e dalan los ba oin.

Timor-Leste iha direitu atu hapara tratadu CMATS.

Sr Prezidente, membru komisaun, Australia sei husik hela ba komisaun ami nia hanoin kona-ba istoria disputa no dalan ba oin.

Deklarasaun ne’e iha area ha’at.

Dahuluk, sei fo konesimentu kona-ba disputa iha kontextu husi ami-nia relasaun ho Timor-Leste. Ne’e importante tanba, apezarde ita-nia disputa bo’ot kona-ba asuntu Tasi Timor, ne’e la reflete ita-nia relasaun tomak – iha tempo uluk, ka oras ne’e daudaun.

Daruak, sei hatudu enkuadramentu tratadu ho detalhus ne’ebe ukun ita-nia relasaun iha Tasi Timor. Tratadu sira kompletamente konsistente no banati  tuir lei internasional.

Datoluk, sei hatun buat sira katak ema la komprende kona-ba fronteiras iha Tasi Timor, no halo klarifikasaun kona-ba buat sira importante liu iha disputa ne’e.

Dahaat, ikus liu, Australia hatudu oinsa dalan di’ak liu ba Timor-Leste no Australia serbusi hamutuk hanesan parseira sira, no respeita tratadu sira katak ita-nia governu sira estabelese tiha ona.

Molok hau taka hau nia introdusaun hau hakarak refere ba konseitu eradu rua.

Primeiro mak konsiliasaun sei la bele iha contra ou objesaun. Oinsa mak viziñu labele alista asistensia husi parte da-toluk hodi ajuda resolve sira-nia diferensia? Karik los iha kazu balun maibe ida ne’e laos marka hanesan viziñu diak atu inisia prosedura obrigatoriamente viola imi-nian tratadu komitmentu ba viziñu ne’e. 

Daruak mak karik iha sentidu katak primeiro prosidemntu aneksu V labele sidi iha objesaun kompetensia. Maibe UNCLOS nia sistemasaun ne’ebe diak disputa akordu no Aneksu V nia futuru ba prosedimentu ne’ebe rekere katak Komisaun fo sinal sedu no momos katak Konsiliasaun Kompulsariu tenke haktuir rekerementus iha Konvesaun nia laran.

Ho onestu deit katak, ida ne’e laos maneira ba estadu ida hodi hala’o prosedimentu instituir ida atu simplesmente invente ninia prosesu rasik.

 

Konklusaun husi Senor Gary Quinlan, Australia

Señor Prezidente, Membru Komisaun sira

Iha ami nia kementariu nia ikus hau hakarak aprezenta razoens hat tamba sá Australia fiar katak ida ne’e interese diakliu ba parte rua hodi fo suporta ba tratadu atuál.

Dahuluk, tratadu sira ne’e reprezenta,tamba hau garantia katak ita hatudu tiha ona rezultadu razoavel no ita konkorda.

Realidade, Tratadu Tasi Timor no tratadu sira seluk sai hanesan ezemplu no modelu ida oinsa nasaun rua servisu hamutuk ba benefisiu komúm, maske iha diferensa opiniaun konaba oinsa atu rezolve fronteira.

Kuadru tratadu fo dalan klaru ona no fo estabilidade hodi permite halo esplorasaun ba rekursu sira, atu nune’e rendimentu bele imediata mai Timor-Leste. Reseita ne’ebe fornese husi Tratadu Tasi Timor iha 2002, importante tebes hodi apoiu Timor-Leste nia rekoperasaun hafoin konflitu no dezenvolvimentu ekonomia iha tinan dahuluk hafoin Timor-Leste nia independensia.

Aleinde fornese reseitas ne’ebe seguru ba Timor-Leste, Tratadu Tasi Timor mos fo dalan ba Timor-Leste hodi hetan benefisiu matenek husi Australianu sira iha kampu mina offshore nian, ne’ebe sei fo apoiu ba Timor-Leste nia kapasidade rasik iha aspetu mina no gas. Estabilidade no esperensia ne’ebe mai husi envolvimentu Australia nian iha jestaun area dezenvolvimentu konzunta fo mos benifisiu instrumentál ida, no ami fiar oinsa haburas investimentu ne’e.

Timor-Leste nia argumentu ida dehan katak kuadru tratadu atuál reklama Australia halo esplorasaun ba Timor-Leste ninia vulnerabilidade hanesan nasaun foin dezenvolve.

Hau hanoin ami hatudu tiha ona, katak ida ne’e simplismente laloos. No la han malu ho faktus benefisu sira ne’ebe sulin ba Timor-Leste desde Tasi Timor nia akordu hetan konkordansia husi parte rua. Timor-Leste mak sujere prosposta importante barak husi tratadu sira ne’e rasik, no uluk selebra aspetu sira ne’e hanesan susesu boot ida, no Timor-Leste hetan benefisiu signifikante husi akordu sira ne’e.

Daruak, tratadu sira ne’e banati tuir duni saida maka Lei Konvensaun Tasi nian enkoraja ita atu halo, hodi inisiu kooperasaun, jestaun provizionál no adia delimitasaun finál.

Argumentu hirak ne’e dook tebes no ladun iha relasaun ho obstaklu soberania ne’ebe Timor-Leste dala ruma sujere, wainhira Australia ho Timor-Leste negosia no konkorda ho tratadu sira ne’e, nasaun rua iha realidade ejerse sira nia direitu hanesan nasaun soberania nune’e mos atinji objetivu UNCLOS nian.

Preâmblu UNCLOS nian rekoñese objetivu fundamentál  úniku ida husi konvensaun katak promove paz uza tasi no oseania, utilizasaun ne’ebe justu no efisiente husi rekursu sira. Konvensaun iha artigu 74 no 83, obriga nasaun sira halo esforsu ruma hodi tama ba jestaun provizionál iha prátika naturál no adia delimitasaun.

Liu husi dalan ida ne’e, ita labele hare delimitasaun marítima hanesan dalan ikus ona husi buat sira ne’e. Hanesan saida mak Prezidente Inagurál husi Tribunál Intenasionál ba Lei no Tasi nian, Thomas Mensah dehan, no hau kopia:

“Dezenvolvimentu zona konzunta bele sai hanesan forma ida ne’ebe nasaun ida bele implementa karta no espíritu husi provizaun Lei Konvensaun kona ba direitu tasi nian, relasiona delimitasaun fronteira marítima”[3]

Tuir konsiliasaun entre Iceland ho Noruegia kona ba illa Jan Mayen, Prezidente Komisaun hetan nomeasaun hodi rona asuntu ida ne’e, hakerek kona ba benefisiu husi dezenvolvimentu zona konzunta hatete katak:

Méritu husi dezenvolvimentu zona konzunta, hanesan opozisaun husi divizaun teritóriu, ne’ebe kobre minimiza potensiál konflitu, dala barak elimina kompetisaun kona ba propriedade ba rekursu sira. Nia kobre mos kestaun husi forma seluk kona ba propriedade iha asuntu distribuisaun no kuantidade: hira mak kada nasaun ida tenke hetan iha parte area disputa nian?[4]

Ida ne’e, klaru, saida mak Australia ho Timor-Leste halo tiha ona.

Nune’e mos hanesan saida maka nasaun balun iha ita nia rejiaun no fatin seluk hili meius ida ne’e hodi halo tuir.

Malazia konklui akordu ida ho Tailandia hodi halo esplorasaun no esploitasaun konzunta, durante periodu tinan 50, husi rekursu naturál nao-vivos sira ne’ebé defini tiha ona iha area tasi okos ne’ebe nasaun rua seidauk rezolve reklamasaun barak iha plataforma kontinentál. Aranju provizionál ida ne’e mos konklui hanesan entre Malazia ho Vietname hodi kria zona ida ba dezenvolvimentu konzunta ho durasaun to’o tinan 40. Akordu hanesan halo mos entre Japaun ho Republikana Korea ne’ebe konkorda hodi dezonvolve hamutuk zona iha Tasi China Orientál nian to tinan 50. Kontrariu ho Timor-Leste ninia afirmasaun ohin dader nian, hare hanesan la normal ka notavél.

Klaru, laos nasaun hotu hakarak konkorda ho dezenvolvimentu konzunta wainhira seidauk bele rezolve sira nia reklamasaun marítima. Maibe, ho konkordansia hodi koloka tiha ita nia diferensia sira no koopera hamutuk liu husi aranju ba dezenvolvimentu konzunta, Timor-Leste ho Australia evita atu prolonga tipu sira ne’ebe hetan iha fatin seluk.

Datoluk, ita tenke fo onra ba ita nia komprimisu, no defende ita nia devér. Apezar tinan negosiasaun nian, aumenta fo no simu husi parte rua no deklarasaun husi nasaun rua katak akordu sira ne serve duni interese husi parte ida-idak, Timor-Leste iha realidade buka atu evita fo komprimisu klaru ida katak la voluntariamente asumi ida ne’e maibe hato’o proposta duni.

Saida mak Timor-Leste agora propoin dadaun sei prejudika reputasaun parte rua nian hodi fornese investimentu ambientál ne’ebe estavél no seguru iha Tasi Timor. Kompaña sira ne’ebe investe billioens hodi dezenvolve rekursu sira mos hetan direitu no hein nivél ida klaru ne’ebe nasaun sira sei respeita rejime legál sira ne’ebe sira establese tiha ona.

Reputasaun signifikante sei kauza husi ignorante ba tratadu sira. No prinsípius klean husi relasaun internasionál no lei internasionál mos sei hola parte iha ne’e.

Dahat, loke fali negosiasaun foun sei aumenta tan inserteza no demora tan reseitas husi Greater Sunrise. Ami mos hatene husi IMF no relatoriu balun sira seluk katak produsaun mina iha Àrea Dezenvolvimentu Konzunta sei para lalais liu iha 2023, no laiha rekursu foun ne’ebe sei tama depois ne’e.

Tratadu Tasi Timor fornese mai ita baze atu explora Greater Sunrise – Unitizasaun, fahe reseitas no jestaun. Tau ba sorin tratadu Tasi Timor ne’e sei lori ita hahu fali husi zero.

Señor Prezidente, Membru Komisaun sira, atu hakotu, hau hein ami hatudu ona katak Austrália disponível nafatin atu koopera ho Timor-Leste hodi dezenvolve hamutuk rekursu sira iha Tasi Timor. Aranjamentu ba tratadu agora dadaun ne’e fo provas atu sai baze ba investimentu. Sira fornese enkuadramentu ida ne’ebe metin ba dezenvolvimentu Greater Sunrise ida ne’ebe metin.

Timor-Leste ninia argumentu nebe dehan katak Austrália ‘trava fali’ ninia dezenvolvimentu ne’e lalos. Realidade hatudu katak Timor-Leste ninia mudansa iha preferensia kona ba tratadu Tasi Timor ne’e mak kria ona inserteza, aumenta tan risku soberanu, minimiza konfiansa ba investores no konzideravelmente demora Greater Sunrise nia dezenvolvimentu.

Situasaun nee sei aat liu tan bainhira hahu loke fila fali tratadu sira nee. Tuir razaun sira nebe temi ona, ami hanoin ita tenki gasta ita nia tempu ba hamutuk hodi dezenvolve rekursu sira iha Tasi Timor tuir enkuadramentu dezenvolvimentu hamutuk ne’ebe iha, ne’ebe parte rua ne’e hanoin kona uluk. Ida n’ee sei asegura katak reseita husi Greater Sunrise hahu suli dadaun lalais liu.

Señor Prezidente, Membru Komisaun sira, hanesan hau nota tiha ona iha abertura, ami nia obzervasaun badak kona ba problema fronteira marítima sira ne’e, konserteza, sei la iha prejuizu ba objetivu sira ne’ebe ami levanta tiha ona ba prosedimentu sira ne’e no mos ba komisaun ninia kompetensia. Ami sei haklean tan objesaun sira ne’e iha programa lokraik nian no iha loron sira ne’ebe sei mai. Relasiona ho kestaun sira seluk, hanesan mos hau dehan uluk iha sesaun ida ohin loron ne’e, Austrália sei la finzidu katak ami nia relasaun ho Timor-Leste ne’e livre husi problemas ne’ebe defisil. Ami laos buka atu evita istoria nem hatun Timor-Leste nia valor rezistensia, independensia no dezenvolvimentu, ne’ebe ami respeitu tebes. Atu dehan deit kata kami komprometidu atu halo relasaun ida ne’ebe metin no ho laran ho Timor-Leste.    

Ami kontinua sai hanesan Timor-Leste ninia parseiru ida besik liu ba siguransa no dezenvolvimentu. Ami iha interese ne’ebe importante iha Timor-Leste ninia susesu hanesan nasaun ne’ebe bele atinji prosperidade no seguransa ba ninia povu.

No Austrália konfia aan katak ita bele rezolve ita nia diferensa sira kona ba Tasi Timor tuir dalan ida ne’ebe justu no razoavél no rezultadu ida ne’ebe respeitu obligasaun ne’ebe ita iha ba malu nudar vizinhu – vizinhu besik los – no estadu sira ne’ebe soberanu.

Obrigadu