Austrália dada bee moos ba komunidade Hatubilico
31 Jullu 2014
Komunidade iha suco Nunu-Mogue, sub-distritu Hatubilico, Distritu Ainaro livre ona husi krize bee moos hafoin Governu Austrália, liu-husi ninia parseiru BESIK (Bee, Sanemanetu no Ijiéne iha Komunidade), dada besik bee moos husi foho hun Ramelau ne’ebé ás liu hotu iha Timor-Leste.
Molok projetu sistema bee moos tama iha suco ne’e, populasaun sira hetan difikuldade tebes hodi asesu ba bee moos durante tinan barak nia laran. Situasaun real ne’e sempre obriga komunidade sira, liu-liu feto no labarik sira tenke lao kuaze metru atus ba atus hodi ba buka bee liu-husi foho ne’ebé ho temperatura malirin tebes. Maske sira hetan susar no gasta tempu barak liu hodi hetan bee iha tempu pasadu, maibe Governu Austrália konsege halo realidade sai diferente nune’e populasaun agora daudaun bele ona asesu ba bee moos direitamente iha sira nia suco laran.
Sistema kanalizasaun be’e moos ho metru 2,478 ne’ebé dada husi foho ramelau hun mai to’o iha suco Nunu-Mogue, ne’ebé implementa husi Governu Austrália nia parseiru BESIK (Bee, Saneamentu no Ijéne iha Komunidade) liu-husi servisu hamutuk ho Direcção Nacional dos Serviços de Água e Saneamento (DNSAS), fó benéfisiu ba uma-kain 128 ho totál populasaun hamutuk nain 640, inklui eskola primaria 1 (ida), sede de suco 1 (ida) no mos estasaun polisia 1 (ida).
Jacinta Brandao da Silva, inan husi oan nian 4 (haat) fó testamunha katak antes konstrusaun sistema bee moos iha ninia suco laran, nia tenki la’o do’ok, sae no tun foho hodi kuru bee ba família nia nesesidades loro-loron. Maibé agora nia kontenti tanba iha ona asesu diretamente ba bee moos iha ninia uma oin.
“Hau konteti tebes tanba hau bele asesu ona ba bee moos iha hau nia uma oin kedas, uluk hau sempre lao lubuk ida sae no tun foho hodi kuru bee ba ami nia nesesiedade loro-loron,” nia hateten. Nia realsa liutan katak enerjia no tempu ne’ebé uluk nia gasta ba kuru bee, agora utiliza fali ba taumatan ninia oan sira, lori oan sira ba eskola no tein ba membrus familia iha uma laran.
Fornesimentu bee moos ne’e permite ona ninia membru uma-kain sira hodi haris no fase ropa loro-loron. Iha pasadu sira ladun kompleta nesesieade baziku ida ne’e, dalaruma sira fase ropa kada semana ida dala ida deit, tanba sira laiha asesu ba bee. Agora Jacinta nia oan sira bele haris loro-loron ona no fase liman molok atu ba han, ne’e hanesan pratika saneamentu ne’ebé diak liu ba sira nia saúde.
Entretantu Xefe Suco Hatubilico, Antonio Lopes, hatete ninia populasaun oras ne’e daudaun ladun preokupa ona ba bee moos no agora sira fó atensaun liu ba halo atividades seluk hodi hadia sira nia moris. Nia fó agradese wain ba Governu Austrália ne’ebé durante ne’e servisu makaas ho Governu Timor-Leste hodi suporta programa bee moos no saneamentu ba aréa rurais iha Timor-Leste laran tomak.
Atu garante sustentabilidade bee ba tempu naruk, komunidade sira forma grupu ida hanaran Grupo Jestaun Fasilidade (GMF) iha fulan-Augusto 2013 ne’ebé kompostu husi membrus hamutuk nain 14, feto hamutuk nain 6 (neen) no mane hamutuk nain 8 (walu) iha suco Nunu-Mogue, sub-distritu Hatubilico ho objetivu atu servisu hamutuk hodi halo manutensaun ba bee wainhira aat. Maluk feto sira ne’ebé involve an iha GMF ne’e hala’o papél importante mak hanesan sekretaria, finanseira no teknika. Inisiativa ne’e mos suporta husi Governu Austrália nia parseiru BESIK liu-husi fó apoiu formasaun ba membrus GMF nian.
Husi tinan 2008 to’o agora, Governu Austrália halo tiha ona kontribuisaun siknifikativu hodi hasa’e rezultadu be’e no saneamentu iha aréa rurais Timor-Leste ne’ebé rezulta ona ema nain 105,773 hetan asesu ba bee moos besik liu sira nia uma no ema nain 73,828 hetan asesu ba saneamentu ne’ebé diak, inklui fornesementu bee moos ba eskola hamutuk 99 no fasilidade saúde hamutuk 60.
Rezultadu hirak ne’e alkansadu liu-husi dezeñu sistema bee moos ne’ebé meloradu no hasae konsultasaun no partisipasaun komunidade sira nian iha planeamentu, konstrusaun no manutensaun ba sistema bee nian, no mos estabelese sistema informasaun kona-ba bee no saneamentu ne’ebé kobre tiha ona 90 pursentu sistema sira bee rurál nian, no tulun hela Governu atu dezenvólve Politíka no Estratéjia Nasionál ba Saneamentu, no kampaña fase liman ho sabaun.
Susesu BESIK nian ne’e faz parte husi apoiu kontinuasaun ba programa tinan-haat nian ho valór orsamentu hamutuk miliaun 40 dolares Austrália ne’ebé hahú iha mediu tinan 2012. Ne’e sei kontinua ajuda governu Timor-Leste atu hadia kualidade moris Timoroan sira nian iha aréa rurais. Populasaun pursentu 75 ne’ebé hela iha aréa rurais maiória moris kiak nune’e Austrália nia objetivu atu hadia saúde no kualidade moris nian ne’ebé relevante ba bee, saneamentu no ijiéne.
Uma-kain 128 iha iha Hatubilico agora daudaun asesu ona ba sistema bee moos. |
Uma-kain 128 iha iha Hatubilico agora daudaun asesu ona ba sistema bee moos. |
Uma-kain 128 iha iha Hatubilico agora daudaun asesu ona ba sistema bee moos. |
Uma-kain 128 iha iha Hatubilico agora daudaun asesu ona ba sistema bee moos. |